Długoterminowe oszczędzanie i inwestowanie oraz usługa doradcza dla Polaków anno domini 2020. Gdzie jesteśmy i quo vadis?

Z inicjatywy EFPA Polska, w ramach Programu Analityczno-Badawczego Warszawskiego Instytutu Bankowości, Zespół Ekspertów w składzie: prof. Krzysztof Jajuga, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Małgorzata Anczewska, EFPA Polska oraz Mariola Szymańska-Koszczyc, EFPA Polska, w okresie maj – listopad bieżącego roku zrealizował projekt badawczy, którego głównymi celami  było:

• zidentyfikować czynniki determinujące skłonność i motywujące do oszczędzania i długoterminowego inwestowania oszczędności Polaków;
• zdiagnozować potrzeby polskich gospodarstw domowych w zakresie doradztwa finansowego i doradztwa inwestycyjnego.

Projekt składał się z trzech etapów: analizy dostępnych badań i literatury dotyczącej oszczędzania, inwestowania i doradztwa, z uwzględnieniem rynków międzynarodowych, badania ilościowego w obszarze badawczym na reprezentatywnej grupie Polaków, wykonanej przez firmę Kantar, oraz opracowania raportu końcowego wraz z wnioskami.

Aktualnie trwają pracę nad ostateczną wersją raportu końcowego. W tym krótkim artykule przedstawiamy najważniejsze rezultaty i rekomendacje płynące z projektu.

Oszczędzanie i inwestowanie

Najważniejsze czynniki wpływające na stopę oszczędności można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich to czynniki o charakterze makroekonomicznym i makrospołecznym:

• poziom PKB na 1 mieszkańca, 
• tempo wzrostu realnego PKB,
• poziom rozwoju rynku finansowego,
• poziom rozwoju systemu zabezpieczeń społecznych,
• stopa inflacji,
• stopa bezrobocia,
• realna stopa procentowa,
• przeciętna długość trwania życia,
• stopa zależności starszych,
• stopa zależności dziecka,
• wskaźnik aktywności zawodowej,
• wielkość transferów socjalnych w konsekwencji prowadzonej polityki społecznej.

Ogół czynników wyodrębnianych w badaniach można podzielić na kilka grup. Są nimi:

– czynniki osobowe (wiek, status rodzinny, liczba osób na utrzymaniu);

– czynniki ekonomiczne (wielkość majątku, wielkość regularnych dochodów, stabilność zatrudnienia);

– czynniki inwestycyjno-finansowe (struktura aktywów gospodarstwa domowego, realizowany cel, ocena obecnej sytuacji finansowej, doświadczenie w zakresie inwestowania);

– czynniki edukacyjne (poziom wiedzy ekonomicznej, znajomość instrumentów rynku finansowego, rozumienie ryzyka inwestycyjnego);

– czynniki psychologiczne (poziom awersji do ryzyka, zaufanie do publicznego systemu finansowego, poziom pewności siebie w podejmowaniu decyzji finansowych).

Analiza danych dotyczących oszczędności w Polsce wskazuje na wzrost oszczędności w ostatnich latach w Polsce. Jednak ich wielkość mierzona relacją do PKB jest niska, choć nie odbiega od średniej światowej. To na co warto zwrócić w tym kontekście uwagę to fakt, że w Polsce obserwuje się wzrost udziału konsumpcji w dochodach pozostających do dyspozycji i należy to zjawisko ocenić negatywnie.

Docelowy model doradztwa finansowego

W badaniu w pierwszej kolejności zostały wyodrębnione kryteria, według których można sklasyfikować różne modele doradztwa finansowego. Są nimi:

• obszar doradztwa;
• forma instytucjonalna doradztwa finansowego;
• regulacje prawne, w tym nadzór nad rynkiem;
• certyfikacja zawodu doradcy finansowego;
• sposób wynagradzania doradców;
• poziom standaryzacji usługi doradczej;
• dostępność usługi doradczej;
• poziom automatyzacji doradztwa finansowego;

Zidentyfikowano czynniki, mające wpływ na postać modelu doradztwa finansowego na danym rynku. Są one następujące:

• istniejący model systemu finansowego i stopień rozwoju rynku finansowego;
• poziom wiedzy ekonomicznej i świadomości finansowej gospodarstw domowych;
• poziom rozwoju społeczno-gospodarczego kraju;
• poziom zamożności i poziom oraz różnorodność potrzeb finansowych gospodarstw domowych;
• świadomość ryzyka gospodarstw domowych;
• poziom i struktura oszczędności i zadłużenia gospodarstw domowych;
• poziom ochrony konsumenta usług finansowych;
• zakres podmiotowy i przedmiotowy regulacji i nadzoru finansowego.

W Polsce szczególnego znaczenia nabiera kwestia edukacji finansowej. Kluczową rolę mogą tu odegrać profesjonalni doradcy finansowi. Dzięki świadczonej przez nich usłudze doradczej klient powinien być przygotowany do podjęcia świadomej decyzji w zakresie kupna lub sprzedaży szerokiego spektrum produktów inwestycyjnych, w dopasowaniu do swoich potrzeb, możliwości, etapu życia i indywidualnego profilu inwestora.

Na świecie ważną rolę  w upowszechnianiu dobrych decyzji finansowych obywateli odgrywają działania w obszarze financial guidance (poradnictwo finansowe) i financial literacy (podstawowa wiedza finansowa), które nie weszły jeszcze szeroko do rzeczywistości polskich gospodarstw domowych.

Financial guidance np. w Wielkiej Brytanii czy Niemczech jest oferowane jako podstawowe świadczenie dla obywateli, realizowane bezpłatnie i opłacane ze środków publicznych lub w formule not-for-profit (proces określania podstawowych, indywidualnych celów finansowych i priorytetów życiowych, analiza zasobów, profilu ryzyka i obecnego stylu życia w celu określenia realistycznego planu pozwalającego zrealizować cele).  Financial literacy jest to podstawowy zasób wiedzy i umiejętności finansowych, oznaczający praktyczną zdolność do zarządzania finansami osobistymi w efektywny sposób. Coraz powszechniej wprowadzany jest do programów szkół a nawet nauczania przedszkolnego w wielu krajach. Zwiększenie działań na rzecz rozwoju obu obszarów w polskiej rzeczywistości jest szansą na długoterminowe efekty na poziomie zabezpieczenia gospodarstw domowych, co przekłada się na sytuację makroekonomiczną w dłuższym okresie.

W ramach badania przeanalizowano doświadczenia innych krajów w zakresie doradztwa finansowego, w tym w szczególności przykład Wielkiej. Brytanii i Niderlandów, gdzie rozwija się usługa niezależnego doradztwa inwestycyjnego, realizowanego za wynagrodzenie płacone przez klienta. Liczne raporty pokazują, że takie rozwiązanie – z jednej strony – buduje zaufanie do usługi doradczej, prowadzi do obniżenia kosztów produktów finansowych dla klientów oraz upowszechnienia produktów pasywnych, w tym ETFów. Z drugiej strony, regulacyjne wdrożenie zakazu stosowania zachęt mocno ogranicza dostęp do usługi doradczej w niższych segmentach klientów. Stąd we wnioskach końcowych projektu badawczego pojawia się rekomendacja dotycząca potrzeby wzmocnienia transparentności, szerokiej dywersyfikacji produktowej i planowania finansowego w modelu doradztwa zależnego w Polsce w krótkim terminie oraz bardzo stopniowego przygotowywania rynku do usługi niezależnego doradztwa finansowego.

Szczególną uwagę poświęcono certyfikacji osób świadczących usługi doradcze. Wskazano, że rośnie znaczenie certyfikacji doradców, w tym oficjalne uznawanie przez regulatorów certyfikacji rynkowych jako wypełniających wymagania kwalifikacyjne dla doradców. To kierunek, który mocno wybrzmiewa również z najnowszego Komunikatu Komisji Europejskiej, ogłaszającego nowy Plan Działania dla Unii Kapitałowej (Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions a Capital Markets Union for People and Businesses – new action plan, z 24 września 2020). Wśród 16 zdefiniowanych działań Komisja zobowiązuje się m.in. do „polepszenia do polepszenia kwalifikacji zawodowych doradców w UE i oceni możliwość ustanowienia pan-europejskiego standardu dla doradców finansowych”.

Badanie ilościowe

Najważniejsze wnioski wynikające z badania ilościowego są następujące:

• zdecydowana większość gospodarstw domowych nie korzysta z doradztwa finansowego, polegającego na przedstawieniu klientowi indywidualnej rekomendacji dotyczącej inwestycji finansowej, co na innych rynkach europejskich uznawane jest za pożądaną formę podstawowej usługi dla klienta;
• trzy elementy pożądanej usługi doradczej, na które wskazują badania, to w kolejności preferencji: diagnoza profilu i potrzeb finansowych i rekomendacja przez doradcę konkretnego produktu dopasowanego do potrzeb klienta, informacja o produktach finansowych, bez rekomendacji konkretnego produktu, diagnoza profilu i potrzeb finansowych, bez rekomendacji konkretnego produktu;
• potencjalne zainteresowanie obszarem usługi doradczej jest przede wszystkim w zabezpieczeniu majątku oraz zabezpieczeniu środków na emeryturę;
• dla millenialsów kluczowe obszary, w których mogą poszukiwać współpracy z profesjonalnym doradcą, to przede wszystkim zabezpieczenie majątku, zabezpieczenie „na czarną godzinę” i zabezpieczenie emerytalne;
• badania potwierdzają ciągle niski poziom wiedzy finansowej w Polsce; w tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera kwestia edukacji finansowej;
• bardzo mała wiedza w zakresie finansów, niski stopień korzystania z produktów rynków kapitałowych, słaba znajomość ryzyk związanych z inwestowaniem skłaniają do postawienia tezy, że rozwój usług doradczych w zakresie finansów jest kluczowy do wzrostu długoterminowych oszczędności Polaków;
• na bazie analizy wyników badania przedstawiono rekomendację wdrożenia rozwiązań, które umożliwią upowszechnienie usługi doradztwa inwestycyjnego dla klientów w Polsce. Jak potwierdzają liczne badania, klienci nie rozróżniają typu informacji otrzymywanej od pracowników firm inwestycyjnych. Niezależnie od tego, czy formalnie nazywamy to informacją, czy poradą ogólną, czy usługą doradczą, klient przychodzący do instytucji finansowej oczekuje doradztwa i wychodząc z niej jest przekonany, że mu doradzono (ang. „advice is advice). Umożliwienie bardziej aktywnej roli doradców w procesie dostarczania usługi doradztwa inwestycyjnego jest jednym z rozwiązań. Powinno być powiązane z odpowiednio wyższymi i doprecyzowanymi wymaganiami kwalifikacyjnymi;
• dla poprawy reputacji obszaru doradztwa finansowego, zwiększenia rozpoznawalności usługi doradczej i zaufania klientów niezbędne jest doprecyzowanie uprawnień osób mających bezpośredni kontakt z klientem w procesie świadczenia usługi doradczej;
• ważne jest szczególnie doprecyzowanie regulacji w obszarze certyfikacji doradców, poprzez uruchomienie procedury akredytacyjnej, która umożliwi formalną weryfikację, ocenę i ewentualną akredytację istniejących certyfikatów jako wypełniających wymagania odpowiedniości wiedzy i kompetencji autoryzowanych pracowników firm inwestycyjnych. Akredytowane certyfikaty powinny zawierać wymogi stałego rozwoju zawodowego i przestrzegania zawodowego kodeksu etyki.

Podsumowując:

Projekt badawczy, zrealizowany z inicjatywy EFPA Polska, i raport końcowy będzie ważnym głosem w dyskusji o niezbędności wsparcia rozwoju oszczędzania i długoterminowego inwestowania Polaków. Wymaga to działań na rzecz podniesienia jakości decyzji finansowych obywateli. W obszarze tych działań należy uwzględnić:

• edukację finansową
• informację finansową
• poradnictwo finansowe
• profesjonalne doradztwo finansowe, obejmujące doradztwo inwestycyjne i planowanie finansowe.

Raport końcowy zostanie opublikowany z początkiem 2021. EFPA będzie szeroko upowszechniać wyniki projektu i przedstawi je organom nadzorczym i regulacyjnym.